So‘nggi yillarda davlat boshqaruvi samaradorligini oshirish, fuqarolarga tez va shaffof xizmatlar ko‘rsatish masalasi global kun tartibiga aylandi.

Oyina.uz sayti davlat boshqaruvida raqamlashtirishni joriy qilish bo‘yicha xorijiy davlatlar tajribasini o‘rgandi. Tahlillar O‘zbekiston ham bu borada muhim qadamlarga intilayotgani, biroq xalqaro reytinglar hali ham bu yo‘lda ancha ish qilish kerakligini ko‘rsatdi.

Jahon Bankining 2023-yilgi “Governance Indicators”  ma’lumotiga ko‘ra, O‘zbekistonning “Regulatory Quality” (me’yoriy boshqaruv sifati) ko‘rsatkichi - 0,58 ni tashkil etib, 2022-yilgi (-0,55) ko‘rsatkichidan biroz pastroq. Bu dunyo bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkich (-0,03) bilan taqqoslaganda, sezilarli darajada yaxshilanish zarurligini ko‘rsatadi.

2024-yilgi Iqtisodiy erkinlik indeksiga ko‘ra, O‘zbekiston dunyo mamlakatlari orasida 103-o‘rinni egallagan. Bu reyting biznes yuritish, investitsiyalar va tartibga solish tizimining soddaligi bo‘yicha mamlakatda hali muhim imkoniyatlar mavjudligini, shu bilan birga, islohotlar boshlanganiga qaramay, byurokratik to‘siqlar fuqarolar, ko‘plab tadbirkorlar va investorlar uchun hanuz muhim muammo bo‘lib qolayotganini ko‘rsatadi.

Biroq bu muammo faqat O‘zbekistonga xos emas. Ko‘plab davlatlar o‘z vaqtida byurokratik to‘siqlarni engib, fuqarolarga tezkor, adolatli va samarali xizmat ko‘rsatish tizimini yo‘lga qo‘ygan. Quyida shunday besh mamlakat – Estoniya, Singapur, Daniya, Gruziya va Janubiy Koreya misolida qanday yondashuvlar ish bergani tahlil qilinadi.

Estoniya: Raqamli davlat – raqamli fuqarolik

Estoniya bugun dunyoning eng ilg‘or raqamli davlatlaridan biri hisoblanadi. Bu erda 99% davlat xizmatlari – soliqlarni to‘lash, biznesni ro‘yxatdan o‘tkazish, tibbiy retseptts olish, va hattoki saylovda ishtirok etish ham elektron shaklda bajarilib, yagona e-ID tizimi orqali boshqariladi.

Estoniya fuqarosi byurokratik navbatlar, ko‘p bosqichli imzo to‘plash kabi muammolarni allaqachon unutgan: “X-Road” deb nomlangan platforma orqali davlat idoralari o‘zaro axborot almashadi. Bu tizim “once-only principle” – ya’ni fuqaro bir ma’lumotni faqat bir marta taqdim etadi – tamoyiliga asoslanadi.

Bunday tizim Estoniya davlat apparatini engillashtirib, korruptsiya xavfini kamaytiradi va xizmat ko‘rsatish sifatini keskin oshiradi. Estoniya 2024-yilda BMTning e-Government Development Index reytingida eng yuqori o‘rinni egallagan.

Singapur: Sun’iy intellekt va axloqiy boshqaruv uyg‘unligi

Singapur byurokratiyani qisqartirishni faqat tezlik maqsadida emas, fuqaroga ishonch beruvchi vosita sifatida ham ko‘radi. Davlat xizmatlari tobora AI yordamida boshqarilmoqda. Misol uchun, soliq tizimida, uy-joy masalalarida yoki litsenziyalashda chat-botlar va avtomatik algoritmlar orqali xizmat ko‘rsatish joriy etilgan.

Singapur “Model AI Governance Framework” orqali sun’iy intellektdan foydalanishda axloqiy mezonlarni belgilab qo‘ygan. Bu orqali shaffoflik va adolat tamoyillari saqlanadi. Shuningdek, davlat xizmatlarida kiberxavfsizlik va shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish bo‘yicha qat’iy nazorat mavjud.

Singapur modeli shuni ko‘rsatadiki, raqamli islohot faqat texnologiya emas, u fuqarolik ishonchi va davlat etikasi bilan chambarchas bog‘liq.

Daniya: Yagona portal, yagona tizim

Daniyada fuqarolar uchun barcha asosiy xizmatlar – sog‘liqni saqlash, soliq, ijtimoiy nafaqa va boshqa ko‘plab tizimlar yagona raqamli platforma – “borger.dk” orqali taqdim etiladi. Bu fuqaroga davlat bilan muloqotda soddalik va aniqlik beradi.

Daniya e-hukumatda foydalanuvchi qulayligini birinchi o‘ringa qo‘ygan. Har bir xizmat aniq tartibda, tushunarli til va vizual interfeys orqali ko‘rsatiladi. Natijada fuqarolarning davlatga nisbatan ishonchi oshib, shikoyatlar kamaygan.

BMTning 2024-yilgi e-Government reytingida Daniya eng yuqori o‘rinni egalladi. Ularning yondashuvi shuni ko‘rsatadiki, byurokratiyani kamaytirish uchun texnologiya etarli emas, texnologiyani qanday qulay va shaffof qilish muhim.

Gruziya: Minimal davlat aralashuvi – maksimal natija

Gruziya 2000-yillarda keskin islohotlar yo‘liga o‘tib, byurokratik tizimni tubdan o‘zgartirdi. Litsenziya va ruxsatnomalarning 90% qisqartirildi. Ko‘plab xizmatlar uchun yagona markazlar, biznes ochish, hujjat olish, solьiqlarni hal qilish bir joyda amalga oshiriladigan “one-stop-shop” ofislari tashkil etildi.

Yana bir muhim qadam – er kadastri va boshqa muhim reestrlar blockchain texnologiyasi asosida raqamlashtirildi. Bu korruptsiya xavfini keskin kamaytirib, fuqarolar huquqi himoyasini soddalashtirdi.

Shu tariqa, Gruziya modeli davlat aralashuvining kamayishi orqali samaradorlik va iqtisodiy erkinlikni oshirish mumkinligini yaqqol namoyon etdi.

Janubiy Koreya: AI bilan boshqariladigan byurokratiya

Koreya Respublikasi byurokratik jarayonlarni AI va big data yordamida optimallashtirish yo‘lini tanlagan. Davlat idoralaridagi ish jarayonlari, masalan, murojaatlarni ko‘rib chiqish yoki tahlil qilish bosqichlari, sun’iy intellekt yordamida tezlashtirilmoqda.

2025-yildan boshlab AI Framework Act kuchga kiradi. Bu qonun AI tizimlarining xavfsizligi, mas’uliyati va shaffofligini belgilaydi. Bu orqali AI texnologiyalari yordamida boshqaruv avtomatlashtirilarkan, fuqarolarning huquqlari ham himoyalanadi.

Koreya tajribasi shuni ko‘rsatadiki, AI texnologiyalari byurokratiyani kamaytirishi mumkin, lekin u faqat aniq qonunchilik va mas’uliyatli boshqaruv mavjud bo‘lgandagina ishlaydi.

Byurokratiyani kamaytirish bo‘yicha dunyo tajribasi turlicha, lekin ularning barchasida bir umumiy tamoyil mavjud: fuqaroga qulaylik, xizmat ko‘rsatishda tezlik va boshqaruvda shaffoflik. Estoniya texnologiyaga tayanadi, Singapur esa etika va xavfsizlikni ustun qo‘yadi. Daniya interfeys soddaligini, Gruziya soddalashtirilgan tartibni, Janubiy Koreya esa AI imkoniyatlarini sinovdan o‘tkazmoqda.

O‘zbekiston uchun bu tajribalar faqat namuna emas – strategik yo‘nalishlardir. Byurokratiya faqat ko‘p bosqichli jarayon emas, u fuqaroga qanday xizmat ko‘rsatilayotganini aks ettiruvchi ko‘zgu hamdir. Shunday ekan, islohotlar yo‘lida eng asosiy savol – davlat xizmatlari fuqaroni qulaylik bilan kutib oladimi yoki yo‘q – degan savol bo‘lishi kerak.