frants. federation – birlashma, ittifoq) – huquq nazariyasida davlat tuzilishi shakllaridan biri. Bunda davlat federatsiya sub’ektlaridan – davlatlar, avtonom milliy – davlat (milliy – hududiy) birliklardan va hududiy (hududiy – davlat) tuzilmalaridan tarkib topadi. Tashkil topish usuliga ko‘ra federatsiya o‘z tarkibidagi sub’ektlar (davlatlar) o‘rtasida shartnoma bilan rasmiylashtirilgan ittifoq tuzish orqali (masalan, 1922 y. SSR Ittifoqi shu tarzda tuzilgan; bunda SSSRni tashkil etish to‘risida Shartnoma imzolangan) yoki unitar davlatni federatsiyaga aylantirish orqali (masalan, 1918 y. Rossiya sovet respublikasi federatsiya deb e’lon qilingan) vujudga kelishi mumkin. Davlatlar konfederatsiya tuzishlari, keyinchalik u federativ davlatga aylanishi ham mumkin. Ammo bu shartnoma yoki yangi davlatning konstitutsiyasi bilan rasmiylashtirilishi lozim. Tegishincha, davlat nazariyasi fanida tashkil topish usuliga qarab shartnomaviy va konstitutsiyaviy federatsiya farqlanadi. Shartnomaviy federatsiya shartnoma tuzish orqali (Shveytsariya, Tanzaniya Birlashgan Respublikasi, Birlashgan Arab Amirliklari), konstitutsiyaviy federatsiya esa – yangi davlatning konstitutsiyasini qabul qilish orqali (AQSh, Kanada, Braziliya) tashkil topgan. Ammo mazkur farqlash shartlidir. Zotan, federatsiyada yuqorida zikr etilgan ikkala asos ham ko‘pincha o‘zaro chatishadi, ya’ni avval shartnoma tuziladi yoki federatsiya tuzilganligi boshqacha tarzda e’lon qilinadi, shundan so‘ng bu konstitutsiya bilan rasmiylashtiriladi. Bunda shartnoma konstitutsiyaning tarkibiy qismiga aylanishi (o‘zgarishsiz yoki qayta ishlangan ko‘rinishda) yoxud unda shunchaki ko‘rsatib o‘tilishi mumkin (Rossiya Federatsiyasi). Sub’ektlarining tarkibiga ko‘ra federatsiyaning quyidagi turlari farqlanadi: 1) davlatlardan iborat federatsiya. Masalan: ittifoqdosh respublikalar – davlatlar SSSR sub’ektlari bo‘lgan; shtatlar (so‘zma –so‘z tarjimada – davlatlar) AQSh sub’ektlari hisoblanadi; erlar (landlar – ya’ni mamlakatlar, davlatlar) GFR sub’ektlaridir; 2) avtonom birliklardan iborat federatsiya. Masalan: 1918 y. RSFSRni tashkil etish chog‘ida u avtonom viloyatlar ittifoqidan iborat deb e’lon qilingan, keyinchalik ular avtonom respublikalar, avtonom viloyatlar va avtonom okruglarga aylangan); 3) hududiy birliklardan iborat federatsiya. Federatsiyaning mazkur turi uning yuqorida zikr etilgan birinchi turi bilan mushtarakdir. Zotan, bu erda hududiy birliklar federatsiyaga birlashgunga qadar mustaqil hududlar (davlatlar) hisoblangan bir millatli davlatlar haqida so‘z yuritiladi. Keyichalik federatsiyaga boshqa birliklar ham milliy belgisiga ko‘ra emas, balki hududiy tuzilmalar sifatida qo‘shiladi (masalan, AQSh); 4) har xil sub’ektlardan iborat federatsiya. Bunga Rossiya Federatsiyasi misol bo‘ladi. Federatsiya davlatga xos barcha belgilarga – konstitutsiyaga, federal qonun hujjatlariga, davlat hokimiyati federal organlariga, davlat hokimiyati va mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlari tizimining yagona asoslariga, iqtisodiy munosabatlar tizimiga, byudjet, moliya va pul tizimiga, yagona soliq tizimiga, umumiy qurolli kuchlar va huquqni muhofaza qilish organlariga, inson va fuqarolarning umumiy huquqlari, erkinliklari va burchlariga, davlat ramzlari va poytaxtiga ega bo‘ladi.